Giriş
Hukuk bilimine meraklı biri olarak sizlerle bugün oldukça temel ama bir o kadar da kritik bir konuyu paylaşıyorum: sözleşmenin geçerlilik şartları. Sözleşmeler hayatımızda öyle anlaşılıyor ki sürekli karşımıza çıkıyor — online aboneliklerden iş sözleşmelerine, kiralamadan hizmet alımına kadar… Fakat “geçerli” bir sözleşmenin neyi ifade ettiği, hangi şartların yerine gelmesi gerektiği çoğu zaman göz ardı ediliyor. Bilimsel çalışmalar ışığında bu şartları sade bir dille ele alalım ve siz de kendi sözleşmelerinize biraz daha bilinçli yaklaşın.
—
1. Geçerlilik şartı nedir?
Bir sözleşmenin hukuken bağlayıcı ve uygulanabilir olması için belirli unsurların bir arada bulunması gerekir. Yani sadece tarafların bir araya gelip “anlaştık” demesi yeterli değildir. Hukuk bilimindeki kapsayıcı tanımlara göre geçerlilik, sözleşmenin kurulduğu andan itibaren hak doğurabilmesi ve tarafların yükümlülük altına girebilmesi için gereken koşulları içerir. ([OUP Academic][1])
Bu bilimsel çerçeveyi ele alırken şunu sormalıyız: Bir sözleşme neden geçersiz sayılabilir ve bu durumda taraflar ne kaybeder? Bu tür sorular, geçerlilik şartlarının önemini ortaya koyuyor.
—
2. En temel üç şart
Hukukta birçok görüş olsa da sıkça kabul edilen ve bilimsel literatürde de yer alan üç ana geçerlilik şartı şöyle sıralanabilir: tarafların rızası (oybirliği), ehliyet (tarafların hukuki işlemlere uygunluğu), sözleşmenin konusu ve içeriğinin hukuka uygunluğu. Aşağıda bu üç şartı ayrı ayrı inceleyelim.
2.1 Tarafların özgür ve gerçek rızası
Rızanın serbest olması; yani tarafların baskı, aldatma, yanıltma ya da hata gibi etkenlerle değil kendi iradeleriyle anlaşmaları gerekir. Fransız Hukukunda da belirtildiği üzere, üç şarttan biri “tarafların özgür ve gerçek rızası”dır. ([OUP Academic][1])
Bilimsel çalışmalar, rızanın niteliğini incelerken özellikle hata, tehdit ve yanıltmanın sözleşmenin geçerliliğini nasıl etkilediğini göstermektedir. ([SpringerLink][2])
2.2 Tarafların hukuki ehliyeti (Yeterliliği)
Bir sözleşmenin geçerli sayılabilmesi için tarafların hukuki işlem yapabilme kapasitesine sahip olması gerekir: yani reşit olması, akıl sağlığının yerinde olması gibi hususlar. ([My Blog][3])
Örneğin bir çocuk ya da kısıtlı bir kişi, hukuken geçerli bir sözleşme yapamayabilir ya da yapmış olsa dahi bu sözleşme iptal edilebilir. Bu durum hem rızanın niteliğini hem de sözleşmenin uygulanabilirliğini etkiler.
2.3 Konu ve içerik açısından hukuka uygunluk & belirlilik
Sözleşmenin konusu, tarafların sözleşmede üstlendiği yükümlülükleri ve hakları açıkça göstermelidir. Ayrıca, bu konusu ve içeriği hukuka aykırı olmamalı; kamu düzenine veya ahlaka muhalif olmamalıdır. Fransız Medeni Kanunu’nun 1128. maddesi bu hususları kodifiye etmiştir. ([OUP Academic][1])
Bir sözleşmenin konusu belirsizse (“taraf A ne vereceğini hiç tanımlamadan imzalamışsa”), geçerliliği tehlikeye girebilir. Ayrıca konu yasadışı bir işlem içeriyorsa sözleşmenin tamamı geçersiz sayılabilir.
—
3. Bilimsel veriler ışığında ek koşullar ve dikkat edilmesi gerekenler
3.1 Formal gereklilikler & yazılılık
Araştırmalar, bazı sözleşmelerde yazılı olma gerekliliğinin geçerlilik açısından önemli olduğunu göstermektedir — özellikle taşınmazlar, büyük meblağlı işlemler ya da yasalarca özel olarak yazılı koşul öngörülmüş sözleşmeler için. ([grafiati.com][4])
3.2 İrade dışı etkenler ve ‘geçerliliği zedeleyen’ durumlar
Bilimsel literatürde “vitiating factors” yani geçerliliği zedeleyici etkenler (yanıltma, sahtecilik, aşırı baskı, müzakere dengesizliği) önemli bir yer tutar. ([Vikipedi][5])
Mesela bir tarafın bilgiye erişimini engelleyen şartlar altında imza atması ya da diğer tarafın açıkça üstün pazarlık gücüne sahip olması geçerliliği soru işaretine sokabilir.
3.3 Dijitalleşme ve elektronik sözleşmeler
Günümüzde elektronik ortamda yapılan sözleşmeler için geçerlilik şartlarının nasıl yorumlanacağı da önemli bir araştırma konusu. E‑sözleşmelerde imza biçimi, kimlik doğrulama, elektronik kayıtların saklanması gibi yeni kriterler gündeme geliyor. ([nssresearchjournal.com][6])
—
4. Uygulamada dikkat edilmesi gerekenler
Sözleşmeye geçmeden önce özgür rızanızın gerçekten var olduğundan emin olun: sözleşme metnini okuyun, anlamadığınız noktaları sorun.
Karşı tarafın hukuki ehliyeti ve sözleşmenin konusu hakkında bilgi sahibi olun: sözleşme konusu açık mı, taraflar ehil mi?
Konu ve içerik açısından sözleşme hukuka aykırı unsurlar içeriyor mu? Örneğin kamu düzenine aykırı bir hizmet ya da yasak bir faaliyet mi taahhüt ediliyor?
Yazılılık şartının olup olmadığına bakın. Özel bir kanun yazılı olma zorunluluğu öngörmüş olabilir.
Sözleşme müzakere aşamasında mı yoksa imza aşamasında mı eşitsizlik söz konusu? Dengeyi gözetin.
Elektronik sözleşme ise imza ve kayıt süreci ile ilgili koşullar açık mı?
—
5. Son düşünceler ve tartışma soruları
Sözleşmenin geçerli olması yalnızca belki ilk bakışta “imza atılmış olması” değil, daha derin unsurlar içeriyor: irade özgürlüğü, kapasite, içerik uygunluğu… Bilimsel araştırmalar bize bu unsurların ihmal edilmesinin sözleşmenin geçerliliğini riske soktuğunu söylüyor.
Şunları düşünelim:
Bir sözleşme, taraflardan biri güçlü bir pazarlık gücüne sahipken diğerinin bilgilendirilmediği durumda ne kadar “adil” sayılabilir?
Elektronik ortamda yapılan sözleşmelerde klasik rıza, ehliyet ve içerik şartları nasıl dönüşüyor? Geleceğe yönelik ne gibi ek koşullar ortaya çıkabilir?
Hukuka açıkça aykırı olmayan ama sosyal/etik açıdan tartışmalı bir sözleşme (örneğin büyük veri kullanımına dair bir sözleşme) geçerlilik açısından ne kadar güvenli?
Bu sorular etrafında düşünmek, sözleşmelerle ilişkili haklarımızı daha bilinçli kavramamıza yardımcı olabilir.
—
Herhangi bir sözleşmeyle karşılaştığınızda bu üç temel şart çerçevesinde değerlendirme yapmak, karşılıklı sorumluluk ve güven ortamının sağlanmasına büyük katkı sağlar.
[1]: https://academic.oup.com/book/44523/chapter/376543284?utm_source=chatgpt.com “The Validity of the Contract | The New French Law of Contract | Oxford …”
[2]: https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-77040-1_7?utm_source=chatgpt.com “Legal Contract Quality and Validity Assessment Through the Bayesian …”
[3]: https://legisqo.com/maxims-regarding-contract-validity/?utm_source=chatgpt.com “Essential Maxims Regarding Contract Validity for Legal Practitioners”
[4]: https://www.grafiati.com/en/literature-selections/conditions-of-validity-of-the-contract/journal/?utm_source=chatgpt.com “Journal articles: ‘Conditions of validity of the contract’ – Grafiati”
[5]: https://en.wikipedia.org/wiki/Vitiating_factors_in_the_law_of_contract?utm_source=chatgpt.com “Vitiating factors in the law of contract”
[6]: https://www.nssresearchjournal.com/ManageCurrentEditions/DownloadArticle/k4UsTAxniQkssk?utm_source=chatgpt.com “Electronic Contracts: Legal Validity and Enforcement in the Digital Age”